Giriş

Bilinçli farkındalık (mindfulness), temelini Doğu meditasyon geleneğinden ve Budizm’den almaktadır. Dikkati yönlendirmenin bir yoludur; son yıllarda Batı kültüründe de ilgi artmaya başlamıştır ve uygulanmaktadır.¹ Duygularla ve algılanan deneyimlerle artış sağlanan farkındalık, bir kişinin dikkatini şu anda meydana gelmekte olanlara yargılamadan ve kabullenici bir şekilde odaklaması halinde bilinçli farkındalık olarak tanımlanır.² Nyanaponika Thera (1972) ise bu kavramı “algılarımızın, sadece birbirini izleyen zaman diliminde bizde ve iç dünyamızda aslında neler olduğuna odaklanması ve net bir şekilde farkında olma durumu” olarak tanımlanmaktadır.¹

Bilinçli farkındalık, birey çevresindeki diğer bireylerin davranışlarına odaklanmadan ve farkında olmadan kendi dürtüleriyle veya otomatik olarak davrandığında tehlikeye girer. Bilinçli farkındalığın en önemli özelliği devam eden olayların ve deneyimlerin olağandan daha fazla bilincinde olarak yansıtılabilen açık veya kabul edici farkındalık ve dikkatlilik olarak tanımlanır.² Bilinçli farkındalık çalışmalarının bilinçliliğe yeni bakış açısını geliştirerek yeniden yapılandırıldığını ve insanın işlevselliğindeki rolünü anlamaya yardımcı olduğu düşünülmektedir.¹

Yüksek bilinçli farkındalık düzeyinin ruh sağlığı üzerinde olumlu etkileri vardır. Bunlar arasında, tekrarlayıcı düşüncenin ve olumsuz duyguların, kaygıların obsesyon ve kompulsiyonların, depresif belirtilerin ve depresyonun yineleme riskinin azaltılması ve dikkatin iyileştirilmesi bulunmaktadır.^3,4 Bu amaçla ruh sağlığı alanında diyalektik bilişsel terapi, kabul ve kararlılık terapisi, stres azaltıcı farkındalık temelli uygulamalar dahilinde sıkça kullanılmaya başlanmıştır.⁴ Bilinçli farkındalık temelli yaklaşımlar çoğunlukla yetişkin bireyler üzerinde kullanılmakta ve fayda sağladığı belirtilmektedir.⁴ Son yıllarda çocuk ve ergenlerde de bilinçli farkındalığa yönelik çalışma sayısı artmış ve farklı gruplarla bilinçli farkındalığın etkisi tartışılmaya başlamıştır.⁴ İyi bir bilinçli farkındalık düzeyinin ergenlik döneminde ergenlerin duygudurumları ve limbik sistem tepkilerinin yönetiminde etkili olabileceği savunulmaktadır.³ Bu doğrultuda uygulanan farkındalık temelli girişimlerin standardize ölçüm araçları ile değerlendirilmesi son derece önemlidir. Bu sebeplerle Greco ve ark.⁴ 9-18 yaş arası çocuk ve ergenlerde bilinçli farkındalığı ölçen on maddelik CAMM ölçeğini geliştirmişlerdir. Ölçek pek çok dile uyarlanmıştır. Çalışmanın amacı, bilinçli farkındalık konusunda çocuk ve ergenlerde kullanılabilecek ve pek çok dilde geçerlilik ve güvenilirliği olan Çocuk ve Ergen Bilinçli Farkındalık Ölçeği’nin (CAMM) Türkçe dil geçerlilik ve güvenilirliğinin yapılması ve 9-18 yaş için dilimize kazandırılmasıdır.

Gereç ve Yöntem

Çalışmanın örneklemini poliklinik başvurusu olan, 9-18 yaşları arasındaki çalışmaya katılmayı kabul eden çocuk ve ergenler oluşturdu. Çalışmada geçerlilik ve güvenilirlik çalışmalarında yaygın kullanılan maddesi sayısının 10 katı ilkesine ulaşılması, en az 100 çocuk ve ergenin çalışmaya katılması planlandı.⁵ Örneklem 156 çocuk ve ergenden oluşmakta; örneklemin 48’ini Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatistiksel El Kitabı-5 (DSM-5) tanı kriterlerine göre herhangi bir ruhsal bozukluk tanısı olan çocuk ve ergenler oluşturmaktaydı. Yüz sekizinin ise yalnızca dönemsel sorunu olan ya da danışmanlık için getirilen ve DSM-5’e göre herhangi bir ruhsal bozukluk tanısı bulunmamaktaydı. Çalışmaya katılanlar çocuk ve ergenlerin ebeveynlerinden izin alındı, CAMM’i doldurmaları istendi. Böylece araştırmaya katılımda tamamen gönüllük esastı, çalışmaya katılan çocuk ve ergenler ile ailelerine herhangi bir ödeme yapılmadı. Yazılı hasta onamı bu çalışmaya katılan hastalardan ve hastaların ailelerinden alınmıştır. Bu çalışma için etik komite onayı T.C. Sağlık Bilimleri Üniversitesi Hamidiye Bilimsel Araştırmalar Etik Kurulu’ndan (karar no: 18/10, tarih: 29.09.2020) alınmıştır.

Araştırmada Kullanılan Veri Toplama Araçları

Çalışmada çocuk ve ergenler için sosyodemografik ve ruhsal bozukluğa dair verilerin toplanacağı bilgi formu hazırlandı. Bilgi formunda çocuk ve ergenlerin sosyodemografik özellikleri (yaş, cinsiyet, okula devam durumu, yaşadığı yer, ekonomik durum algısı, kiminle yaşadığı). Bunun yanı sıra geçerlilik ve güvenilirliği yapılacak olan CAMM kullanıldı. Ölçeğin kullanımı için ölçeği geliştiren Dr. Laurie A. Greco’dan e-mail aracılığı ile izin alındı.

Çocuk ve Ergen Bilinçli Farkındalık Ölçeği: Greco ve ark.⁴ tarafından geliştirilen ölçek çocuk ve ergenlerde bilinçli farkındalığı ölçmektedir. Dokuz ve üzeri yaşta kullanılan bu ölçek on maddeden oluşmaktadır ve beşli Likertli öz bildirim ölçeğidir (4: her zaman, 3: sık sık, 2: bazen, 1: nadiren, 0: hiçbir zaman). Ölçekteki maddeler öncelikle 0 yerine 4, 1 yerine 3, 3 yerine 1 ve 4 yerine 0 (2 değişmeden kalır) olacak şekilde değiştirerek ters kodlanır ve tüm maddeleri toplanarak hesaplanır. Yüksek puanlar yüksek düzeyde bilinçli farkındalık düzeyi anlamına gelir. Ölçekte alt ölçek ve kesme puanı bulunmamaktadır. Ölçek pek çok dile uyarlanmış olup, orijinal çalışmasında on madde için toplam Cronbach alfa katsayısı 0,80 bulunmuştur.⁴

Ölçek ilk olarak alanda deneyimli iki ruh sağlığı profesyoneli tarafından Türkçe’ye çevrildi, daha sonra üniversitede okutman olarak çalışan bir diğer kişi tarafından Türkçe'den İngilizce'ye geri çeviri yapıldı. Ölçekteki ifadeler çocuk ve ergenlere uygun hale getirilerek, bu ifadelerin örneklem grubunda uygunluğunu belirlemek amacıyla farkındalık-temelli uygulama eğitimi olan; çocuk ve ergenlerle çalışan beş kişiden (biri akademisyen psikiyatri hemşiresi, biri akademisyen pediatri hemşiresi ve 3 çocuk ve ergen ruh sağlığı uzmanı) uzman görüşü alındı. Uzmanlar ölçekte yer alan maddeleri uygunluğunu dörtlü Likertli (4: çok uygun, 3: uygun, ancak küçük değişiklik gerekir, 2: uygun değil, maddenin uygun şekle getirilmesi gerekir, 1: hiç uygun değil) değerlendirdi. Kendall Uyuşum Katsayısı (W) ile uzman görüşleri analiz edildi ve uzmanlar arasında fark olmadığı belirlendi (W=0,25, p=0,15). Uzmanların önerileri ile ölçekte çocuk ve ergenlere uygun ifadelerin yer alması doğrultusunda çeşitli ekleme/çıkarmalar yapılarak bazı maddelerin ifadesinde değişiklikler yapıldı.

İstatistiksel Analiz

Verilerin analizinde SPSS Windows 22.0 (IBM Inc., Armonk, NY) kullanıldı ve istatistiksel olarak anlamlı p değeri p<0,05 olarak belirlendi. Ölçeğin güvenilirlik analizinde Cronbach alfa iç tutarlılık katsayısı incelendi, madde toplam puan korelasyonları ve test-tekrar test güvenilirliği hesaplandı. Ölçeğin geçerliliği için tüm araştırma gruplarının verileri kullanılarak açımlayıcı faktör analizi uygulandı. Uygulamada herhangi bir ruhsal bozukluk tanısı olmayan 37 çocuk ve ergene ilk ölçümden iki hafta sonra ölçek yeniden uygulandı ve iki ölçüm arasındaki korelasyon katsayısı hesaplandı. Test-yeniden test güvenilirliği belirlendi.

Bulgular

Çalışmaya katılan 156 çocuk ve ergenin yaş aralığı 9-18 olup, yaş ortalaması 14,5 (standart sapma=2,5) yıldı. Katılımcıların %57,1’inin kadın, %42,9’unun erkek; %5,2’sinin okul başarısını kötü, %30,1’inin orta ve %64,7’sinin iyi algıladığı belirlendi. Katılımcıların büyük çoğunluğun büyükşehirde ve ailesi ile yaşıyordu (Tablo 1).

Çocuk ve ergenlerin CAMM toplam puan ortalamalarının 25,4±6,7 olduğu belirlendi, puan ortalamaları açısından sağlıklı ve herhangi bir ruhsal bozukluk tanısı olan grup arasında anlamlı bir farklılık yoktu. Ölçeğin güvenilirlik analizinde Cronbach alfa katsayısı toplam puan için 0,76 bulundu. Madde toplam puan bağıntı katsayıları Tablo 2’de verildi. Test-yeniden test ölçümünde 37 sağlıklı gönüllünün verileri değerlendirildi ve iki haftalık uygulamalar arasındaki korelasyon bağıntı katsayısı r=0,634 (p<0,0001) bulundu. Açımlayıcı faktör analizi öncesi örneklem büyüklüğünün analiz için yeterli olup olmadığı Kaiser-Meyer-Olkin (KMO) ve Barlett testi ile incelendi. Yapılan analizde, KMO katsayısı yüksek (0,819) ve Barlett testi (ki-kare 345,183) sonucu istatistiksel olarak anlamlı düzeyde olduğu bulundu (p=0,00). Böylece örneklem sayısının faktör analizine uygun olduğu belirlendi. Faktör analizinde öz değeri sırasıyla 3,480 ve 1,355 olan, toplam varyansın yine sırasıyla %34,8 ve 13,5’ini açıklayan iki faktörlü yapı elde edildi. Birinci, 2., 3., 4., 6., 7., 8., 9. maddeler 1. faktöre; 5 ve 10. maddeler de 2. faktöre yük verdiği belirlendi. “Yargılayıcı olmayan farkındalık” maddeleri 1., 2., 4., 6., 7., 8., 9. maddelerdir. Beşinci ve 10. maddeler “düşünce ve duyguları bastırmak veya bunlardan kaçınmak” maddeleridir. Sonuçlar, CAMM’nin on maddelik orijinal tek faktörlü yapısını desteklemedi, ancak 5. ve 10. maddeler çıkarılınca CAMM’nin Türkçe versiyonu için sekiz maddeli tek faktörlü bir yapı olduğunu gösterdi. Sekiz maddeli ölçeğin güvenilirlik analizinde Cronbach alfa katsayısı ise 0,80 bulundu. Faktör çözümlemesinde ise öz değeri 3,457 ve toplam varyansın %43,2’sini açıklayan tek faktörlü yapı elde edildi (Tablo 3).

Tartışma

Bu çalışmada, CAMM çocuk ve ergenler için bilinçli farkındalık değerlendirme ölçeğinin Türkçe geçerlilik ve güvenilirliği incelendi, analizler sonucunda, CAMM’nin çocuklarda bilinçli farkındalığı değerlendirmek için güvenilir ve geçerli bir ölçüm aracı olduğu belirlendi. Ölçeğin güvenilirlik analizinde Cronbach alfa katsayısı tüm ölçek için 0,76 bulundu ve orijinal haline yakın olduğu görüldü.⁴ Cronbach alfa katsayısı 1’e yakın olması ölçeğin güvenilir olduğunu göstermekte ve bu değerin 0,70 üzerinde olması önerilmektedir.^5,6

Fransa’da 15-18 yaş arası ergenlerle yapılmış bir çalışmada tüm ölçek için Cronbach alfa katsayısı 0,78 saptanmıştır.⁷ İtalya’da 9-18 yaş aralığında olan çocuk ve ergenlerle yapılmış başka bir çalışmada ise Cronbach alfa katsayısının ölçek toplam puanı için 0,74 olduğu bulunmuştur.⁸ Baumann ve ark.⁹ 10-19 yaş arası çocuk ve ergenle yaptıkları geçerlilik çalışmasında ise Cronbach alfa katsayısı tüm ölçek için 0,83 saptanmıştır. Çin’de ilkokul çocuklarında yapılmış bir çalışmada ise bu değeri 0,82 olarak tespit etmişlerdir.¹⁰ Ülkemizde 14-18 yaş arası ergenlerde yapılmış olan çalışmada ise bu değer 0,80 olarak bulunmuştur.¹¹ Ülkemiz dahil pek çok dile uyarlanmış olan bu ölçeğin orijinal çalışmasında ise on madde için toplam Cronbach alfa katsayısı 0,80 bulunmuştur.⁴ Mevcut çalışmada bulunan Cronbach alfa katsayısının hem on maddelik hali hem de sekiz maddelik halinin 9-18 yaş aralığı için güvenilir olduğu ve bunun literatürdeki çalışmalarda çıkan sonuçlarla benzer olduğu görüldü.

Ölçeklerde, madde toplam korelasyonu 0,30 ve üzerinde olan maddelerin daha çok ayırt edici maddeler olduğu bilinmektedir. Bu çalışmada madde toplam puan korelasyon katsayıları 0,09 ile 0,59 arasında bulundu. Madde toplam puan korelasyon katsayısı düşük olan maddeler ise sırasıyla 5. ve 10. maddelerdi. Diğer maddeler ise iyi düzeyde korelasyon değerine sahip olup bu maddeler benzer durumları örneklediğini göstermektedir. Bu maddeler çıkarıldığında madde toplam puan bağıntı katsayıları 0,36 ile 0,63 arasında bulundu. Ülkemizde 14-18 yaş aralığında yapılmış geçerlik çalışmasında ise tek faktörlü yapının elde edildiği bildirilmiştir.¹¹ Bu çalışmada 14 yaşından daha küçük çocuklarda olduğu için, küçük çocuklar “düşünce ve duyguları bastırmak veya bunlardan kaçınmak” maddeleri olan 5. ve 10. maddeleri tam anlayamamış olabilecekleri düşünülebilir. Mevcut çalışmada çocuk yaş grubu da olduğu için özellikle bu yaş grubunda 9-18 yaş için bu sekiz maddenin bizim ülkemizde daha ayırt edici olduğu söylenebilir. Yine de Cronbach alfa katsayısının on madde için 0,70 üzerinde olması tüm ölçeğin 9-18 yaş arasında güvenilir bir ölçüm aracı olduğunu göstermektedir.⁶ Çalışmamızın açıklayıcı faktör analizinde iki faktör elde edilmiştir. Birinci faktörün (1., 2., 3., 4., 6., 7., 8., 9. maddeler) öz değerinin 3,480 olduğu ve toplam varyansın %34,8’ini açıkladığı anlaşılmıştır. İkinci faktörün (5., 10. maddeler) öz değeri 1,355’tir ve toplam varyansın %13,5’ini açıklamaktadır. Mevcut çalışmaya katılan çocuk ve ergenlerin 9-18 yaş aralığında olması, farklı yaş ve eğitim düzeylerine sahip olmalarının iki faktör oluşmasında etkin rol oynamış olabileceğini düşündürtmüştür. Literatür incelendiğinde, yapılmış çalışmalarda on madde için tek faktörlü yapı elde eden çalışmalar olduğu gibi^10-14, bu çalışmaya benzer şekilde 5. ve 10. maddelerin ikinci bir faktör oluşmasına katkısı olduğunu gösteren çalışmalar da bulunmaktadır.^15-17

Çalışmamızda ölçeğin geçerliliğine katkıda bulunmak için, iki hafta sonra yeterli bir örneklemle test-yeniden test uygulamasında korelasyon katsayısı için r=0,634 (p<0,0001) bulunmuştur. Bu bulgu da ölçeğin geçerli bir biçimde kullanılabileceğini göstermektedir.

Çalışmanın Kısıtlılıkları

Bu çalışmanın verileri, verilerin toplandığı örneklemle sınırlıdır. Bilinçli farkındalık yaklaşımları ve becerilerini özellikle çocuklarda ve ergenlerde ölçen bu ölçek dışında bilebildiğimiz kadarıyla Türkçe’ye çevrilmiş ve geçerlik güvenirliği yapılmış herhangi bir ölçek olmadığı için başka bir ölçekle birlikte geçerlik analizi yapılamamış olup bu da bir kısıtlılıktır.

Sonuç

Sonuç olarak bulgularımız, CAMM Türkçe formunun geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı olduğunu göstermektedir. Birden fazla dilde geçerlik ve güvenilirliği yapılmış olan ölçeğin Türkçe formu, özellikle üçüncü kuşak bilişsel davranışçı terapiler de kullanılan bilinçli farkındalık tekniklerinin uygulama öncesi ve sonrası ölçümünü 9-18 yaş aralığı için belli sınırlılıklar dahilinde mümkün kılacaktır.

Etik

Etik Kurul Onayı: Bu çalışma için etik komite onayı T.C. Sağlık Bilimleri Üniversitesi Hamidiye Bilimsel Araştırmalar Etik Kurulu’ndan (karar no: 18/10, tarih: 29.09.2020) alınmıştır.

Hasta Onayı: Yazılı hasta onamı bu çalışmaya katılan hastalardan ve hastaların ailelerinden alınmıştır.

Yazarlık Katkıları

Konsept: Ö.B., G.D., Dizayn: Ö.B., Veri Toplama veya İşleme: C.K.A., M.K.K., Analiz veya Yorumlama: Ö.B., Ö.A., Literatür Arama: Ö.B., G.D., Ş.Y.S., H.K., Yazan: Ö.B.

Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.

Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.