Giriş
Teknolojinin hızla gelişmesi ve yaygınlaşması nedeniyle dijital ekranların günlük hayatta kullanımı artmaktadır. Günümüzde dijital ekranlar artık her yaşta çocuk tarafından düzenli kullanılır hale gelmiş bulunmaktadır. 1 Ülkemizde de ekranla tanışma yaşı giderek azalmakta ve ekran önünde geçirilen süre artmaktadır.2 Yapılan araştırmalar ekran önü geçirilen sürenin artmasının çocuklar üzerindeki olumlu ve olumsuz etkilerine dikkat çekmektedir.3 Ekran önünde geçirilen süre ve çocukların ekran içeriklerinden etkilenmeleri, büyük ölçüde ebeveynlerin bu cihazlara yönelik tutumlarına bağlıdır.4 Ancak bu değişkenler üzerinde çocuğun yaşı ve gelişim düzeyi, program seçimi gibi birçok faktör de etkili olabilmektedir.5,6
Çocuklar medya karakterlerini gözlemleyerek ve onları taklit ederek bazı davranışları öğrenir ve normal hayatta sergileyebilirler.7 Özellikle şiddet içeren içeriklere maruz kalma çocukların gelişimini olumsuz etkilemekte, saldırganlık, zorbalık, uyku bozuklukları gibi fiziksel ve psikolojik sorunlara neden olabilmektedir.8,9 Her türlü şiddet içeren medyaya maruz kalmak, kısa ve uzun vadede çocuğun saldırgan davranışlarını artırmaktadır.10
Bu çalışmada Meram Eğitim Araştırma Bölgesi’nde bulunan aile sağlığı merkezlerine (ASM) başvuran, 18 yaş ve üzeri, kadın ve erkek erişkin bireylerin çocuklarının, ekran maruziyetlerinin sorgulanması ve ekran maruziyetinin çocuklar üzerine etkisi hakkında ailelerin tutum ve davranışlarının değerlendirmesi amaçlanmıştır.
Gereç ve Yöntem
Çalışma kesitsel türde tasarlanmış bir epidemiyolojik araştırmadır. Araştırma için Necmettin Erbakan Üniversitesi Meram Tıp Fakültesi İlaç ve Tıbbi Cihaz Dışı Araştırmalar Etik Kurulu’ndan (karar sayısı: 2021/3092, tarih: 05.02.2021) etik onay alınmıştır. Araştırmanın evrenini Konya ili Meram ilçesi içerisinde yer alan 29 ASM oluşturmaktadır. Araştırma basit rastgele yöntemle belirlenen beş ASM’de yürütülmüştür. Çalışmanın örneklem büyüklüğü; G* Power programında %95 güven aralığı, %80 güç, %5 hata payı, %50 prevalans oranı, %5 fark ile 334 hesaplanmıştır.11 Meram ilçesi Necmettin Erbakan Üniversitesi'nin eğitim araştırma bölgesi olduğu için sağlık müdürlüğünden izin alınmamış olup çalışma öncesinde aile sağlığı birimleri bilgilendirilmiştir. 01.03.2021-15.04.2021 tarihleri arasında herhangi bir nedenle, belirlenen ASM’lere başvuran, 2-12 yaş aralığında en az bir çocuğu bulunan 18 yaş ve üzerinde kadın ve erkek bireylerden çalışmaya katılmak için sözlü onam veren 360 kişi araştırma kapsamına alınmıştır.
Araştırma için literatür taramasının ardından bir veri toplama formu hazırlanmıştır. Veri toplama formu 34 soru ve 3 bölümden oluşmaktadır. Formun, 8 sorudan oluşan ilk bölümü sosyo-demografik özellikleri, 7 sorudan oluşan ikinci bölümü çocukların ve ailenin ekran maruziyeti ile ilgili özelliklerini sorgulamaktadır. Akıllı telefon, bilgisayar ve televizyon kullanımı ekran maruziyeti olarak değerlendirilmiştir. Ailelerin ekrandaki şiddet içeriklerine bakış açısını, çocukların ekran önündeki tutum ve davranışlarını sorgulayan 19 soru üçüncü bölümü oluşturmaktadır. Veri toplama formları, gönüllü katılımcılara gözlem altında uygulanmış olup, katılımcılar formları kendileri doldurmuştur.
İstatistiksel Analiz
Verilerin istatistiksel analizi, SPSS (Statistical Package for the Social Sciences) versiyon 27.0 programı (IBM Corp., Armonk, NY, ABD) kullanılarak yapılmıştır. Sayısal verilerin özetlenmesinde; ortalama ± standart sapma ve ortanca (1. çeyrek-3. çeyrek) değerleri, kategorik verilerin özetlenmesinde sayı ve yüzdelikler kullanılmıştır. Sayısal verilerle kategorik değişkenler arasındaki ilişki; Mann-Whitney U testi ile kategorik veriler arasındaki ilişkiler ki-kare testi ile değerlendirilmiştir. İkili karşılaştırmalarda belirlenen olası değişkenler kullanılarak çocukların ekranda duyduğu küfür/argo konuşmaları günlük hayatta tekrarlamalarını öngörmedeki bağımsız prediktörler lojistik regresyon analizi kullanılarak incelenmiştir. Model uyumu için Hosmer-Lemeshow testi kullanılmıştır. İstatistiksel olarak p<0,05 olan durumlar anlamlı kabul edilmiştir.
Bulgular
Çalışmaya, ortanca 2 (1-2) çocuk sahibi olan, %71,4’ü (n=257) kadın olan toplam 360 kişi katıldı. Annelerin yaş ortalaması 36,41±6,32 babaların yaş ortalaması ise 39,30±7,08 yıldı. Katılımcıların sosyo-demografik özellikleri Tablo 1’de sunulmuştur.
Katılımcıların çocuklarının, günlük uyku süresi ortalama 9,60±1,42 saat, günlük ekran önünde geçirilen süre ortancası 3,00 (2,00-4,00) saatti. Çocukların %52,8’i (n=190) akıllı telefon/bilgisayar/televizyonu genellikle anne veya babalarıyla, %31,9’u (n=115) tek başına, kalan %15,3’ü (n=55) arkadaşları veya kardeşleri ile izlemekteydi. Çocukların %93,1’inin (n=335) odasında televizyon bulunmamaktaydı. Çocuğun/çocukların annesinin, en sık izlediği ilk üç programın sırasıyla, dizi/film (n=244, %67,8), haber programları (n=40, %11,1), kadın programları (n=25, %6,9) olduğu görüldü. Babaların ise en sık izlediği ilk üç program sırasıyla, haber programları (n=122, %33,9), dizi/film (n=115, %31,9) ve spor programları (n=57, %15,8) idi. Çocukların %66,4’ü (n=239) anne ekran önündeyken, %60,0’ı (n=216) baba ekran önündeyken onlarla aynı ortamda bulunmaktaydı.
Katılımcıların %27,8’i (n=100) televizyonlarında ebeveyn kontrol programı kullanıyor, %84,7’si (n=305) çocukların akıllı telefon/bilgisayar/televizyonda oynadıkları oyunları, izledikleri programları veya ziyaret edilen internet sitelerini takip ediyordu. Aile ve çocuğun ekran önü tutum ve davranışlarının ebeveynlerin oyun/program veya site takibi yapıp yapmamasına göre karşılaştırılması Tablo 2’de gösterilmiştir.
Çalışmaya katılanların %78,1’i (n=281) çizgi filmlerin hepsinin çocuklar için uygun olmadığını belirtirken, %20,6’sı (n=74) kısmen uygun olduğunu, %1,4’ü (n=5) tamamının uygun olduğunu belirtti. Ebeveynlerden %12,5’i (n=45) televizyonun, çocuğun ahlaki yapısını olumsuz etkilediğini düşünürken, %81,1’i (n=292) hem olumlu hem olumsuz etkilediğini, %6,4’ü (n=23) olumlu etkilediğini düşünüyordu. Ailelerin program seçiminde dikkat ettiği özellik ve ekran maruziyetini sınırlandırmada kullanılan yöntem Tablo 3’te gösterilmiştir.
Katılımcıların %80,0’ı (n=288) ekranlardaki şiddet içeriklerinin, çocukları başkalarına karşı şiddet uygulamaya teşvik ettiğini düşünmekteydi. Çocukların, ekranda duyduğu küfür/argo konuşmaları günlük hayatta kullanmasında ve ekran önünde geçirdiği sürede etkili olabilecek bazı özellikler Tablo 4 ve 5’te sunulmuştur.
Çocukların, oyun sırasında oyuncaklarını birbiriyle savaştırıp öldürme veya kavga ettirme durumu ile ekran önünde genellikle kiminle zaman geçirdiği arasında istatistiksel olarak anlamlı fark vardı (c2=16.777, p<0,001). Fark oyuncaklarını savaştırıp öldürmeyen veya kavga ettirmeyen çocukların ekran önünde genellikle anne veya babalarıyla birlikte (n=166, %58,2) zaman geçirmelerinden kaynaklanmaktaydı. Ayrıca oyuncaklarını savaştırıp öldürmeyen çocukların ebeveynlerinde, televizyonu ödül veya ceza aracı olarak kullanmama oranı (n=198, %69,5) istatistiksel olarak anlamlı ve daha yüksekti (c2=20.312, p<0,001).
Çocukların ekranlarda duyduğu küfür/argo kelimeleri günlük hayatta kullanmalarını öngörmek için ekran önünde genellikle kiminle vakit geçirdiği, baba kendi programını izlerken çocuğun odada bulunup bulunmaması, ailelerin çocukların izlediği program içerikleri hakkında bilgi sahibi olup olmaması, televizyon izlerken programın başında "şiddet/korku içerir" ifadesini görünce programı değiştirip değiştirmeme, televizyonda şiddet içeren sahneler olduğunda kanalı değiştirip değiştirmeme ve çocukların oyuncakları savaştırıp öldürmesi ile bir model oluşturuldu. Lojistik regresyon modelinin, çocukların küfür/argo konuşma olasılığındaki varyansın %22,4’ünü açıkladığı belirlendi (Nagelkerke R2=0,224).
Tablo 6’ya göre; ekran önü zamanını tek başına veya kardeş/arkadaşları ile geçirenlerin, anne babasıyla birlikte zaman geçirenlere göre 3,7 kat, baba kendi programını izlerken çocukla aynı odada bulunanların bulunmayanlara göre 2,2 kat, çocukların izlediği program içerikleri hakkında bilgi sahibi olmayanların olana göre 4,9 kat, programların başında “şiddet/korku içerir” ifadesini görünce kanalı değiştirmeyenlerin değiştirenlere göre 3,2 kat, televizyonda şiddet içeren sahneler olduğunda kanalı değiştirmeyenlerin değiştirenlere göre 10,8 kat, oyuncaklarını savaştırıp öldürenlerin savaştırıp öldürmeyenlere göre 3,7 kat daha yüksek küfür/argo konuştukları bulundu. Kurulan lojistik regresyon modeli ekranda duydukları küfür/argo konuşmalarını günlük hayatta kullanmaları sonucunu %85,0 oranında doğru tahmin etmektedir.
Tartışma
İki-on iki yaş arası çocuğu olan yetişkin bireylerin çocuklarının, ekran maruziyetinin sorgulandığı ve ekran maruziyetinin çocuklar üzerine etkisi hakkında ailelerin tutum ve davranışlarının değerlendirildiği bu çalışmada; günlük ekran önünde geçirilen süre ortancası 3 saat bulunmuştur. Meksika’da 10-18 yaş arası çocuklarda ekran önü geçirilen süre ortalama 3 saat bulunmuştur.12 İspanya'da yapılan benzer çalışmada da 1-14 yaş arası çocukların yaklaşık yarısının günlük 2 saatten fazla ekran maruziyeti olduğu belirlenmiştir.13 Küreselleşme ve teknolojik gelişmeler sonucu yaşam şekilleri ile çocukluk çağı aktivitelerinin değişmesi kaçınılmazdır. Bu gelişmelere ayak uyduran tüm dünyada benzer olarak çocuklarda ekran maruziyet sürelerinin artması beklenen bir durumdur.
Bu çalışmada, ebeveynlerin akıllı telefon/bilgisayar/televizyon kullanımını sınırlandırmak için genellikle kullandıkları yöntemler sorgulanmış ve en sık başvurulan yöntemin literatürle benzer olarak süre sınırlaması yapmak olduğu bulunmuştur.14,15 Çalışmalar, çocukların ekran başında geçirdiği sürenin, ekran bağımlılığını ön görmede önemli bir gösterge olduğunu belirtmektedir.16 Ebeveynlerin süre sınırlaması yaparak çocuklarının ekran bağımlılığının önüne geçmeye çalışmaları bunun nedeni olabilir.
Bu çalışmada, literatürle benzer olarak anne ve babası yüksek eğitim seviyesine sahip olan çocuklarda ekran önü geçirilen süre daha kısa olarak bulunmuştur.13,17 Bu durum, yüksek eğitim seviyesine sahip ebeveynlerin, ekranın olumsuz sonuçlarına karşı daha bilinçli olması ve ekran dışı aktiviteler konusunda daha fazla imkana sahip olmalarından kaynaklanıyor olabilir.
Çalışmada, çocukların ekran önü geçirdikleri süre arttıkça ekranda duydukları küfür/argo kelimeleri günlük hayatta taklit etme düzeylerinin arttığı tespit edilmiştir. Yapılan araştırmalarda televizyondaki şiddet içeriğine maruz kalan çocukların ileriki yaşamlarında antisosyal davranış riskinin artması arasında nedensel ilişki bulunmuştur.18 Televizyon izleme süresinin, yaklaşık 15 yıl sonra şiddet içeren davranışlarla ilişkili olduğu bulunmuştur.19,20
Araştırmada ekran önünde genellikle anne veya babaları ile birlikte vakit geçiren çocuklarda, oyun sırasında oyuncaklarını savaştırıp öldürme veya kavga ettirme durumunun daha az olduğu bulunmuştur. Ekran maruziyetinin çocuklar üzerinde, hem kısa hem de uzun vadede saldırgan ve şiddet içeren davranışlar gösterme riskini artırmaktadır.21,22 Ancak ebeveynlerle birlikte ekran kullanımı çocukların olumsuz içeriğe maruz kalma riskini azaltmaktadır.23 Bu nedenle ebeveynlerin, yanlarında çocuklar varken ekran içeriklerine daha hassas olması ve aile yapısına uygun içerik seçmeleri nedeniyle çocukların olumsuz etkilenme düzeyinin düşük bulunması beklenen bir durumdur. Bununla birlikte sadece babası ile birlikte ekran önünde vakit geçiren çocuklarda küfür/argo kullanımının daha fazla olduğu belirlendi. Erkeklerin küfür/argo kullanımının kadınlara göre fazla olması ve bunun normal olarak karşılanması, bu bulgunun sebebi olarak düşünülebilir.24
Çalışmada, ebeveynlerin ekran karşısında gösterdiği bazı tutum ve davranışların çocukların duydukları küfür/argo konuşmaları günlük hayatta taklit etmeleri ile ilişkili olduğu görülmüştür. Ekran önünde genellikle kiminle vakit geçirdiği, baba kendi programını izlerken çocuğun odada bulunup bulunmaması, ebeveynlerin çocukların izlediği program içerikleri hakkında bilgi sahibi olup olmaması, program seçiminde şiddet içeriklerine dikkat edip etmemeleri çocuklar üzerinde etkili faktörler olarak bulunmuştur. Çocuklar erken yaştan itibaren ebeveynlerini taklit etmeye ve rol model olarak belirlemeye başlarlar. Bu nedenle ebeveynler, çocukların dijital ortamlarla etkileşiminde de kilit rol oynamaktadırlar.25
Çalışmanın Kısıtlılıkları
Bu çalışmanın bazı kısıtlılıkları vardı. Çalışmanın kesitsel olarak planlanması nedeniyle çocukların ekran maruziyeti ile ilişkili çeşitli faktörler arasında nedensel ilişkiler uzun süreli değerlendirilememiştir. Ayrıca sadece belli bir ilçede yapılmış olması çalışmanın genellenebilirliğini sınırlamaktadır. Son olarak, ailelerin ekrandaki şiddet içeriklerine bakış açısı derinlemesine değerlendirilmemiş olup araştırma, katılımcıların ankette yer alan maddelere verdikleri yanıtlarla sınırlı kalmıştır. Yukarıdaki kısıtlamalara rağmen, bu çalışma, çocuklardaki ekran maruziyetine dikkat çekmekte ve ebeveynlerin bazı tutum ve davranışlarının ekran maruziyetiyle ilişkili olduğu yönünde literatüre katkı sağlamaktadır. Ek olarak ebeveynlere verilebilecek eğitimlerde dikkat çekilebilecek noktaların belirlenmesinde yol gösterici olduğunu düşünmekteyiz.
Sonuç
İki-on iki yaş arası çocuğu bulunan 360 ebeveynle yapılan bu araştırmada çocukların ortanca ekran önü geçirilen sürenin 3 saat olduğu bulunmuştur. Ebeveynlerin çocukların ekran maruziyetini sınırlamada en sık kullandığı yöntemin süre kısıtlaması yapmak olarak bulunmuştur. Çocukların ekran başında geçirdikleri süre üzerinde etkili olabilecek faktörler belirlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca çocukların ekran maruziyeti sonuçları üzerine ebeveynlerin bazı tutum ve davranışlarının etkili olduğu gösterilmiştir. Bu çalışma ile çocukların ekran maruziyetinde ebeveynlerin kilit rol oynadığı görülmüştür.
Dijital ekranların çocuklar üzerinde olumlu ve olumsuz etkileri olduğu bilinen bir gerçektir. Ebeveynlerinde bu etkiler konusunda farkındalıklarının artırılması gerekmektedir. Ekran kullanımı ve çocukların diğer faaliyetleri arasında bir denge kurmalı, ekran kullanımı veya sınırlamalarını çocuğun yaşına, sağlık durumuna, karakterine ve gelişim düzeyine göre planlanmalı ve uygulanmalıdırlar. Çocukların ekran maruziyet düzeyleri ve ekran maruziyetinin etkileri konusunda aileye odaklanan daha fazla çalışmaya ihtiyaç vardır.
Etik
Etik Kurul Onayı: Araştırma için Necmettin Erbakan Üniversitesi Meram Tıp Fakültesi İlaç ve Tıbbi Cihaz Dışı Araştırmalar Etik Kurulu’ndan (kara sayısı: 2021/3092, tarih: 05.02.2021) etik onay alınmıştır.
Hasta Onayı: Sözel olarak onam alındı.
Yazarlık Katkıları
Konsept: M.U., M.Y., S.B.A., Dizayn: M.U., M.Y., S.B.A., Veri Toplama veya İşleme: M.Y., S.B.A., Analiz veya Yorumlama: M.Y., S.B.A., Literatür Arama: M.U., M.Y., S.B.A., Yazan: M.U., M.Y.
Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.
Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.