Giriş

Günümüzde gençler arasında madde kullanımı sıklığı giderek artış göstermektedir.¹ Ergenlik döneminde madde kullanımı biyopsikososyal gelişimde aksamaya neden olarak ciddi bedensel, ruhsal ve sosyal sorunlarla sonuçlanmaktadır.² Ayrıca, sonraki dönemlerde madde kullanım bozuklukları (MKB) gelişimi açısından önemli bir risk faktörü olarak bilinmektedir. Süreğen ve tekrarlayıcı bir seyri olan MKB’nin risk faktörlerinin tanımlanması ve koruyucu müdahaleler sayesinde önlenmesi gençlerde hem bireysel hem de toplumsal açıdan büyük önem arz etmektedir.³

Ergenlerde MKB değerlendirmesinde kullanılan güvenilir ve geçerli tarama ve değerlendirme ölçekleri aracılığıyla kişi madde ile tanışmadan ya da tanıştıktan sonra, bağımlılık gelişmeden MKB riski saptanabilmektedir.² Bu ölçekleri, tanı koydurucu olarak görmek yerine verileri yorumlamada klinisyen ya da araştırmacıya yardımcı ve destekleyici bir araç, kimi zaman ise uyarıcı bir işaret olarak değerlendirmek daha uygundur. Ölçme araçları ile ilgili verilerin tutarlılığı hem klinisyenler hem de araştırmacılar için çok önemlidir.

Woicik ve ark.⁴ tarafından, MKB’nin çok çeşitli klinik doğası ve diğer psikiyatrik bozukluklar ile yüksek oranda birliktelik göstermesinden yola çıkılarak, Madde Kullanımı Risk Profili ölçeği (MKRPÖ) geliştirilmiştir. “Bu ölçek ile anksiyete duyarlılığı, umutsuzluk, heyecan arama ve dürtüsellik olmak üzere dört ayrı kişilik özelliği, madde kullanımı açısından risk etkeni olarak belirtilmektedir. Ergenlikte madde kullanımı açısından yüksek riski öngörmeye yarayan MKRPÖ yaygın olarak kullanılan geçerli ve güvenilir bir ölçektir. Çalışmalar, ergenler arasında cinsiyetten bağımsız olarak, farklı ülkelerde hem klinik hem de toplum bazlı örneklemlerde MKRPÖ’nün geçerliğini ve güvenirliğini desteklemektedir.^5-20

Ülkemizde Uygun ve ark.²¹ çalışmasından elde edilen bulgular ile MKRPÖ’nün Türkçe uyarlamasının iç tutarlılığı, test tekrar test güvenirliği, yapı geçerliği ve ölçüt geçerliğinin yeterli olduğu bulunmuş, açıklayıcı faktör analizi (AFA) ile anksiyete duyarlılığı, kendinden hoşnutsuzluk (orijinal çalışmada umutsuzluk), heyecan arama ve dürtüsellik olmak üzere dörtlü faktör yapısı belirlenmiş, ancak bu yapının madde kullanımı ile ilişkili 4 kişilik özelliğine kuramsal uygunluğu doğrulanamamıştır.

Ölçeğin faktör yapısını belirleme işlevi ile AFA, açıklayıcı bir adım olarak varsayımsal bir hipotez kurmaya yönelik bilgi sağlarken, yapı geçerliliğini değerlendiren bir diğer yöntem olan doğrulayıcı faktör analizi (DFA) ise AFA’ya tamamlayıcı, ikinci bir adım olarak tanımlanan bu yapıda belirlenen faktörler arasında yeterli düzeyde ilişkinin olup olmadığını, hangi maddelerin hangi faktörlerle ilişkili olduğunu, faktörlerin birbirlerinden bağımsız olup olmadığını, faktörlerin modeli açıklamakta yeterli olup olmadığını sınamaya çalışır.²² Bu çalışmada, MKRPÖ’nün Türkçe uyarlamasının AFA ile belirlenmiş faktör yapısının Conrod ve Woicik²⁰ tarafından tanımlanmış,⁴ sonraki madde kullanımı açısından yüksek riskli dört kişilik özelliğine ilişkin kurama uygunluğu DFA ile test edilerek ileri psikometrik özelliklerinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

Gereç ve Yöntem

Örneklem

Çalışmamızda, daha önce AFA ile faktör yapısının belirlendiği MKRPÖ’nün Türkçe uyarlamasının geçerlik ve güvenirlik çalışmasındaki yaş ortalaması 15,58 (±1,03) olan 14-19 yaş aralığındaki 875 ergenden oluşan örneklem evren olarak kullanılmıştır. Çalışmamızın evreninin %60,1’i (n=526) yüksek ve %39,9’u (n=349) düşük sosyoekonomik düzeyi temsil eden lisede öğrenim görmektedir. Çalışmamızın örneklemi, evrendeki yüksek ve düşük sosyoekonomik düzeyi temsil eden liselerde öğrenim gören öğrencilerden tabakalı örnekleme yöntemiyle basit rastgele ve farklı oranlarda olacak şekilde 436 ergen olarak belirlenmiştir. Örneklemin %57,6’sı (n=251) erkek cinsiyette olup tüm öğrencilerin 174’ü (%39,9) 9. sınıfı, 135’i (%30,9) 10. sınıfı, 85’i (%19,4) 11. sınıfı ve 41’i (%9,4) 12. sınıfı okumaktadır. Çalışmaya alınan katılımcılardan sözel ve yazılı olarak bilgilendirme sonrası, katılmayı kabul ettiklerine dair yazılı onamları alınmıştır. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yenimahalle Eğitim Araştırma Hastanesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’ndan MKRPÖ’nün Türkçe uyarlamasının geçerlik ve güvenirlik çalışmasının yapılabilmesi için 19.12.2016 tarih ve 2016-10-02 karar numarası ile onay alınmıştır.

MKRPÖ

Woicik ve ark.⁴ tarafından 2009 yılında geliştirilen MKRPÖ, ergenlerde madde kullanımı riskini ölçmeyi amaçlamaktadır. Yirmi üç maddelik MKRPÖ, anksiyete duyarlılığı, kendinden hoşnutsuzluk (orijinal çalışmada umutsuzluk), heyecan arama ve dürtüsellik olmak üzere madde kullanımıyla ilişkili dört ayrı kişilik özelliğine yönelik dört alt ölçekten oluşmaktadır. Öz bildirime dayalı ölçeğin anksiyete duyarlılığı, kendinden hoşnutsuzluk (orijinal çalışmada umutsuzluk), heyecan arama ve dürtüsellik alt ölçekleri sırasıyla 5, 7, 6 ve 5 madde içermektedir (Tablo 1). Ölçekte her maddenin 1-4 arasında puanlandığı dörtlü likert sistemi kullanılmaktadır. Ölçeğin puanlanmasında 1., 4., 7., 13., 20. ve 23. maddelerin tersine çevrilmesi gerekmektedir. Ölçek değerlendirilirken anksiyete duyarlılığı (8., 10., 14., 18. ve 21. maddelerin toplamı), kendinden hoşnutsuzluk (1., 4., 7., 13., 17., 20. ve 23. maddelerin toplamı), heyecan arama (3., 6., 9., 12., 16. ve 19. maddelerin toplamı) ve dürtüsellik (2., 5., 11., 15. ve 22. maddelerin toplamı) olmak üzere 4 farklı alt ölçek puanı elde edilir. Alınan alt ölçek puanlarından en az biri yüksek olduğunda bireyde madde kullanımı riskinin yüksek olduğu varsayılır. Pek çok dilde oldukça iyi psikometrik özellikleri olan MKRPÖ ergenlerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Ülkemizde Uygun ve ark.²¹ tarafından yapılan Türkçe uyarlamasının geçerlik ve güvenirlik çalışmasında MKRPÖ’nün Cronbach alfa değeri 0,728 olarak, kendinden hoşnutsuzluk, heyecan arama, dürtüsellik ve anksiyete duyarlılığı alt ölçeklerinin Cronbach alfa değerleri ise sırasıyla 0,758, 0,707, 0,668 ve 0,658 olarak bulunmuş, AFA ile dört faktörlü çözümün toplam varyansın %45,18’ini açıkladığı saptanmıştır. Bu çalışmada AFA ile elde edilen bulgular MKRPÖ’nün Türkçe geçerlik ve güvenirliğinin yeterli olduğunu göstermiştir.

İstatistiksel Analiz

Verilerin analizinde ölçeğin faktör yapısının kurama uygunluğunun DFA ile doğrulanması amacıyla IBM AMOS ver. 23.0 programı kullanılmıştır.23 Modelin uyumunun değerlendirilmesinde, ki-kare/serbestlik derecesi (ki-kare/sd), Uyum İyiliği indeksi (GFİ), Düzeltilmiş İyilik testi (AGFİ) ve kök ortalama hata yaklaşımı karesi (RMSEA) GFİ’ler hesaplanmıştır.

Bulgular

MKRPÖ’nün DFA sonucunda elde edilen standartlaştırılmış faktör yükleri 0,31-0,86 değerleri arasında bulunmuştur (Şekil 1). Modelin uyumunu daha iyileştirmek için Modifikasyon indekslerinin önerdiği 7. ile 23. maddelere ve 3. ile 12. maddelere ilişkin hatalar arasındaki ilişki tanımlanmıştır. Hesaplanan GFİ’lerinden ki-kare/sd değeri 3,305 (ki-kare/sd ölçütü için; 1-3 arası çok iyi, 3-5 arası iyi) olarak saptanmıştır (Tablo 2). Diğer bir Uyum indeksi RMSEA, 0,058 (RMSEA ölçütü için; <0,05 çok iyi, <0,8 iyi) olarak bulunmuştur. Diğer Uyum indeks değerlerine bakıldığında, GFİ 0,91 (GFİ ölçütü için; >0,95 çok iyi, >0,90 iyi, >0,85 kabul edilebilir) olarak hesaplanmıştır. Bu değerler modelin iyi bir uyum gösterdiğine işaret etmektedir. Son olarak AGFİ 0,89 değeri (AGFİ ölçütü için; >0,95 çok iyi, >0,90 iyi, >0,85 kabul edilebilir) ile kabul edilebilir olarak tespit edilmiştir.

Tartışma

Çalışmamızda MKRPÖ’nün Türkçe uyarlamasının daha önce AFA ile belirlenmiş faktör yapısının gelecekteki madde kullanımı açısından yüksek riskli dört kişilik özelliğine ilişkin kurama uygunluğunun değerlendirilmesi amacıyla DFA uygulanmıştır. DFA aracılığıyla elde ettiğimiz standartlaştırılmış faktör yükleri ve GFİ’leri ile modelin kurama iyi bir uyum gösterdiği izlenmiş olup 23 maddelik 4 faktörlü ölçeğin yapı geçerliliği desteklenmiştir.

MKRPÖ’yi geliştiren Woicik ve ark.⁴ orijinal çalışmasında, üniversite öğrencilerinden oluşan birbirinden bağımsız örneklemlerde, ölçeğin AFA ile belirlenmiş faktöriyel yapısını teorik olarak mantıklı başka bir modele karşı test eden ilave bir analiz yapılması amacıyla yapısal eşitlik modellemesi (AMOS 4.0) kullanılmıştır. Hesaplanan GFİ’lerinden ki-kare (363,74, 343,91, 350,25), Karşılaştırmalı Uyum indeksi (0,90, 0,89, 0,90) ve RMSEA (0,06, 0,05, 0,06) değerlerinin modelin uyumunu kabul edilebilir bir derecede iyi tanımlandığı gösterilmiştir. Çalışmamıza benzer şekilde, MKRPÖ AFA ile faktörlere indirgenmiş ve bu faktöriyel yapının doğrulanması amacıyla DFA kullanılmıştır. Orijinal çalışmaya paralel olarak çalışmamız MKRPÖ’nün Türkçe uyarlamasının geçerliliğini desteklemektedir.

Bulgularımızın bazı kısıtlılıklarımızın göz önünde bulundurularak değerlendirilmesi gerekmektedir. Çalışmamızın en önemli kısıtlılığı, örnekleminin daha önce AFA ile faktör yapısının belirlendiği MKRPÖ’nün Türkçe uyarlamasının geçerlik ve güvenirlik çalışmasındaki katılımcılardan seçilmesidir. AFA ve DFA’nın aynı örneklem ile yapılmaması gerekir. Çünkü, AFA için toplanan veri ile keşfedilmiş bir yapının DFA’sını yapmak, malumu onaylamaktan öteye gidemez.²⁴ AFA sonucu çıkan yapının tekrar test edilmek üzere, yeni haliyle, veri toplama sürecine alınması ve bu yeni veriyle DFA yapılması şarttır.²⁵ Bu yüzden çalışmamızda ayrı bir örneklem belirlemek üzere evrendeki yüksek ve düşük sosyoekonomik düzeyi temsil eden liselerde öğrenim gören katılımcılardan tabakalı örnekleme yöntemiyle basit rastgele ve farklı oranlarda olacak şekilde 436 ergen seçilmiştir. Ayrıca, çalışmamızın tasarımının kesitsel olması ve örnekleminin Türk ergenleri ile kısıtlı olması, bulgularımızın genellenmesi ve sonuçlarımızın diğer popülasyonlara uygulanması konusunda dikkatli olunmasını gerektirmektedir.

Sonuç

Madde kullanım bozukluğu birey ve aileyi yaşam boyu etkileyen, biyolojik, psikolojik ve sosyal alanlarda belirgin bozulmaya neden olan ilerleyici bir hastalıktır. Ülkemizde MKB ve risk faktörlerini değerlendiren standardize edilmiş tarama ve tanı araçlarına ihtiyaç vardır. Çalışmamızda, bu alanda yaşanan önemli bir boşluğu doldurması amaçlanmış MKRPÖ’nün Türkçe uyarlamasının geçerlik ve güvenirlik çalışmasındaki 875 ergenden oluşan evrenden orantısız tabakalı örnekleme yöntemiyle belirlenen örneklem grubunda, ölçeğin ileri psikometrik özellikleri değerlendirilmiştir. Çalışmamızda DFA ile elde ettiğimiz bulgular 23 maddelik 4 faktörlü modelin kurama iyi bir uyum gösterdiğini doğrulamaktadır. MKRPÖ, pek çok ülkede tarama amaçlı kullanılan geçerli ve güvenilir bir değerlendirme aracı olup madde kullanımı açısından yüksek risk taşıyan ergenleri ayırt edebilmesi, önleme etkinliklerinin planlanması ve değerlendirilmesi gibi konularda kullanılabilmesi, kolay ve kısa sürede uygulanabilir olması ve madde bağımlılarında özgül kişilik özelliklerinin öngördüğü özgül madde seçimlerini değerlendirebilmesi nedeniyle MKB konusunda yapılacak araştırmalarda ülkemizde de sıklıkla tercih edilecektir.

Etik

Etik Kurul Onayı: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yenimahalle Eğitim Araştırma Hastanesi Klinik Araştırmalar Etik Kurulu’ndan MKRPÖ’nün Türkçe uyarlamasının geçerlik ve güvenirlik çalışmasının yapılabilmesi için 19.12.2016 tarih ve 2016-10-02 karar numarası ile onay alınmıştır.

Hasta Onayı: Çalışmaya alınan katılımcılardan sözel ve yazılı olarak bilgilendirme sonrası, katılmayı kabul ettiklerine dair yazılı onamları alınmıştır.

Hakem Değerlendirmesi: Editörler kurulu tarafından değerlendirilmiştir.

Yazarlık Katkıları

Konsept: S.D.U., E.Ç., K.Ö., H.K.Ü., Ö.Ş.Ü., Dizayn: S.D.U., E.Ç., K.Ö., H.K.Ü., Ö.Ş.Ü., Veri Toplama veya İşleme: S.D.U., E.Ç., K.Ö., H.K.Ü., Ö.Ş.Ü., Analiz veya Yorumlama: S.D.U., E.Ç., K.Ö., H.K.Ü., Ö.Ş.Ü., Literatür Arama: S.D.U., E.Ç., K.Ö., H.K.Ü., Ö.Ş.Ü., Yazan: S.D.U.

Çıkar Çatışması: Yazarlar tarafından çıkar çatışması bildirilmemiştir.

Finansal Destek: Yazarlar tarafından finansal destek almadıkları bildirilmiştir.